ЦАГ ҮЕИЙН МЭДЭЭ
Шинэ
нээлтэй ажлын зар
Шинэ
“Цахим гарын үсгийн тухай хууль”-ийн дагуу Монгол Улсын 16 насанд хүрсэн иргэн бүрд цахим гарын үсгийн гэрчилгээг үнэ төлбөргүй олгох ажлыг орон даяар зохион байгуулж байгаа билээ.
Шинэ
тоон гарын үсэг суманд
Шинэ
ховд их сургууль дээр тоон гарын үсэг олгов
Шинэ
“Цахим гарын үсгийн тухай хууль”-ийн дагуу Монгол Улсын 16 насанд хүрсэн иргэн бүрд цахим гарын үсгийн гэрчилгээг үнэ төлбөргүй олгох ажлыг орон даяар зохион байгуулж байгаа билээ.
Шинэ
2022-03-07
Эд хөрөнгийн эрхийн улсын бүртгэлийн үйлчилгээг иргэн та сумандаа бүртгүүлэх боломж бүрдлээ.
2022-03-07
Эд хөрөнгийн эрхийн улсын бүртгэлийн үйлчилгээг иргэн та сумандаа бүртгүүлэх боломж бүрдлээ.
Шинэ
Монгол улсын 16 нас хүрсэн иргэдэд “Андгай өргөх ёслол” зохион байгууллаа
Шинэ
Хууль сурталчлах,сурагчдын эрх зүйн мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор “АХА “тэмцээн зохион байгуулсан талаар
Шинэ
СУМДЫН БҮРТГЭГЧ НАРЫН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖИЙН ИЖ БҮРЭН ШИНЧИЛЭЛЭЭ.
Шинэ
ХОВД АЙМГИЙН УЛСЫН БҮРТГЭЛИЙН ХЭЛТЭС МОД ТАРИВ.
ВИДЕО МЭДЭЭ
Нэг. Нийтлэг үндэслэл
Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030, Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн 2018 оны н-27/18 дугаар зөвлөмж, Төрөөс мэдээлэл, харилцаа холбооны хөгжлийн талаар баримтлах бодлого (2017-2025) зэрэг бодлогын баримт бичгүүдэд “Улсын бүртгэлийн үйл ажиллагааг онлайн горимд шилжүүлж, үндэсний цахим баримт бичгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх”, “Улсын бүртгэлийн эх нотлох баримтыг бүхэлд нь цахимжуулах”, “Нэг иргэн-нэг бүртгэл” хөтөлбөр хэрэгжүүлэх замаар бүртгэлийн тогтолцоог үе шаттай төгөлдөржүүлж, төрийн болон цахим бизнес, онлайн банкны үйлчилгээг жигд, тэгш авах нөхцөлийг бүрдүүлэх, “хууль зүйн салбарын байгууллагуудын хүний нөөц, техник тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийг шинэчлэн, хуульд заасан үүргээ стандартын дагуу хэрэгжүүлэх боломжийг бүрдүүлэх”, “төрийн ой санамж болох улсын бүртгэлийн мэдээллийн нэгдсэн сан, өгөгдлийн бүрэн бүтэн, нэгдмэл, аюулгүй байдлыг хангаж нэг эх сурвалж бүхий мэдээлэл, нээлттэй өгөгдлийг бий болгох” гэсэн зорилтуудыг тус тус хэрэгжүүлэхээр тусгасан.
Дэлгэрэнгүй
Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030, Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн 2018 оны н-27/18 дугаар зөвлөмж, Төрөөс мэдээлэл, харилцаа холбооны хөгжлийн талаар баримтлах бодлого (2017-2025) зэрэг бодлогын баримт бичгүүдэд “Улсын бүртгэлийн үйл ажиллагааг онлайн горимд шилжүүлж, үндэсний цахим баримт бичгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх”, “Улсын бүртгэлийн эх нотлох баримтыг бүхэлд нь цахимжуулах”, “Нэг иргэн-нэг бүртгэл” хөтөлбөр хэрэгжүүлэх замаар бүртгэлийн тогтолцоог үе шаттай төгөлдөржүүлж, төрийн болон цахим бизнес, онлайн банкны үйлчилгээг жигд, тэгш авах нөхцөлийг бүрдүүлэх, “хууль зүйн салбарын байгууллагуудын хүний нөөц, техник тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийг шинэчлэн, хуульд заасан үүргээ стандартын дагуу хэрэгжүүлэх боломжийг бүрдүүлэх”, “төрийн ой санамж болох улсын бүртгэлийн мэдээллийн нэгдсэн сан, өгөгдлийн бүрэн бүтэн, нэгдмэл, аюулгүй байдлыг хангаж нэг эх сурвалж бүхий мэдээлэл, нээлттэй өгөгдлийг бий болгох” гэсэн зорилтуудыг тус тус хэрэгжүүлэхээр тусгасан.
Хойт Сэнхэрийн агуйн зосон зургууд
Агуй нь Манхан сумын төвөөс баруун хойт зүгт 25 км-т Хойт Сэнхэрийн голын хөвөөнд оршино. Их, бага хоёр агуйнаас бүрдэнэ. Их агуй зүүн талынхаа хунхад алдарт зургаа хадгалан үлджээ. Агуй нь гантиг чулуунаас тогтсон бөгөөд уулын хормойгоос 100 орчим метрийн өндөрт байрлана. Агуйн дотор талын өндөр нь 15 метр. Агуй багтаамжийн хувьд асар том бөгөөд түүнд ороход эртний томоохон сүм юм уу, эс бөгөөс орчин үеийн томоохон театрт орж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Агуйн 4 хунхад арслан заан, аргаль, тэмээн хяруул, савгат хирс, цэн тогоруу, зээр, могой зэрэг амьтдыг маш уран хийц, зохиомжтойгоор улаан зосоор зурж дүрсэлжээ. Хойт Сэнхэрийн агуйн зураг нь урлаг судлаачдад уран зургийн галерей, түүхчдэд түүхийн үнэт сурвалж, бичиг үсэг судлаачдад бичиг үсгийн цагаан толгой, палеонтологичдод эртний амьтны хүрээлэн, математикчдад тооны дугаарлал, тооллын систем болон бидний үед уламжлан иржээ .
Ишгэн толгойн хадны зураг
Манхан сумын төвөөс хойш 6 км орчимд жижиг хадан толгой оршино. Үүнийг нутгийнхан “Ишгэн толгой” хэмээдэг. Ишгэн толгойн хадны зургийг 1979 онд илрүүлжээ. Профессор Д.Цэвээндоржийн тодорхойлсноор Ишгэн толгойн хаданд нийт 150 гаруй зураг дүрсийг сийлснээс хүн-1, адуу-18, үхэр-13, буга, хандгай, гөрөөс-19, тэмээ-1, янгир -17, аргаль-11, могой-5, бар-3, тэмдэг үсэг-53 байдаг аж.Ишгэн толгойн хадны зураг нь сэдэв, зохиомж, дүр дүрслэлийн арга барилаараа Чандмань хар үзүүрийн зурагтай, зарим шинжээрээ Хойт Сэнхэрийн агуй, Шишкино хясааны зургуудтай тус тус төслөг байна. Иймд археологич А.П.Окладников, Д.Цэвээндорж нар Ишгэн толгойн хадны зургийг дээрх дурсгалуудтай харьцуулан үзээд, хуучин чулуун зэвсгийн дээд шатанд холбогдуулан үзсэн билээ
Чандмань хар үзүүрийн хадны зураг
Буянт сумын нутагт Буянт голын гүүрний хойт талд сумын төвөөс 3 км-т орших өнчин толгойг Чандмань хар үзүүр гэнэ. Тус хадны зургийг судлаачид 1966 онд илрүүлэн судалжээ. Зураг нь он цагийн хувьд палеолит буюу хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдоно.Чандмань хар үзүүрийн хадны зургийг:Нэгдүгээрт: Амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохихХоёрдугаарт: Бүх талбайгаар нь хонхойлон цохихГуравдугаарт: Биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиод, зөвхөн цээжний хэсгийг нийтэд нь хонхойлгон цохих зэрэг арга барилыг хэрэглэжээ.Чандмань хар үзүүрийн хадны зургийн гол сэдэв нь ан амьтны дүр дүрслэл юм. Тухайлбал, адуу, үхэр, буга, бух, аргаль, янгир, чоно, үнэг, могой, усны шувуу зэрэг амьтдын дүрийг сийлжээ
Урд Хясааны хадны зураг
Урд Хясааны хадны зураг Манхан сумын нутагт Хойт Сэнхэрийн агуйгаас 1 км орчим зайд оршиж буй. Энд нэгэн том хадан дээр 10 гаруй зураг бий. Хадны зурагт их төлөв үхэр, бух зэргийг дээш, доош нь харуулан сийлсэн байна. Амьтдыг их зохирол, уран төгс гүйцэтгэлтэй дүрсэлжээ. Тэгээд ч зургийг зурахдаа зохиомжоо нэлээд өвөрмөц сонгож авсан нь онцгой анхаарал татаж байна.Урд Хясааны хаданд амьтдын дүрсийг сийлэхдээ: Нэгдүгээрт: Амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохихХоёрдугаарт: Биеийн ихэнх хэсгийг бүх талбайгаар нь хонхойлгон цохиод, зөвхөн цээжин хэсэгт маш бага талбайг цохилгүй орхих зэрэг арга барилыг хэрэглэжээ.
Баянзүрхийн буган чулуун хөшөөд
Баянзүрхийн буган хөшөө нь Мөст сумын төвөөс баруун зүгт 50 гаруй км-т Баянзүрх багийн төвийн орчимд бий. Энэ хөндийд нийт 30 гаруй буган чулуун хөшөө байдаг. Баянзүрхийн буган хөшөө нь “Тал дахь уран баримлын үзэсгэлэн” мэт сүрлэг бөгөөд Баруун Монгол дахь буган хөшөөний хамгийн том цогцолбор юм.Дээрх дурсгал буй газар орон нь эртний түүх соёлын дурсгалуудаар арвин баялаг. Тухайлбал буган хөшөөдөөс чанх өмнө зүгт овоолоостой хүрээ далантай хэд хэдэн том хиргисүүр, 10 гаруй булш буй бөгөөд энэ нь Баянзүрхийн хөндий Баруун Монголын эртний түүх соёлын чухал бүс нутаг агсныг илтгэнэ
Тавтын хөтлийн буган чулуун хөшөөд
Мөст сумын нутаг Тавтын хөтөл дээр 3 буган чулуун хөшөө бий. Эдгээр хөшөөд нь х.ө 46°56.932, з.у. 092°26.460-ын солбилцолд д.т.д. 2353 метрийн өндөрт оршино.Хөшөө-1.Өндөр 117 см, зузаан 17 см, өргөн 52 см. Зүүн талд гурван ташуу зураас дүрсэлжээ. Уг хөшөөг хөх саарал өнгийн боржин чулуугаар хийжээ.Хөшөө-2.Эхний хөшөөнөөс 220 см хойт зүгт байрлана. Цагаан саарал өнгийн боржин чулуугаар хийгдсэн. Өндөр 120 см, зузаан 18 см, өргөн 50 см. Доод бүс, урд талд нар дүрсэлсэн. Хөшөө-3.Өндөр 92 см, зузаан 25 см, өргөн 40 см. Дээд бүсийг дүрсэлжээ. 2-р буган чулуун хөшөөтэй ижил түүхий эдээр үйлдэгдэж, түүнээс 3 метр зайд босгожээ
Тэлэнгидийн амны буган чулуун хөшөө
Тэлэнгидийн амны хөшөө нь Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүгт 5 км-т оршдог. Манай орны нутгаас одоогоор олдоод буй буган хөшөөдийн дотор бух дүрсэлсэн тохиолдол Тэлэнгидийн амны хөшөөнөөс өөр үгүй. Хөшөөг ягаавтар өнгийн боржин чулуугаар үйлдсэн бөгөөд өндөр нь 127 см, өргөн нь 53 см, зузаан нь 25 см. Хөшөөний нүүрэн талд дугуй дүрс, бух зэргийг дүрсэлжээ.Бухыг том эвэртэй, том биетэйгэр бодит байдлаар урласан байна. Дээд бүснээс доош янгир дүрсэлжээ. Баруун хажуу талд дээд, доод бүс, зүүн хажуу талын дээд хэсэгт бүс дүрсэлсэн байна. Бүсний дээд хэсэгт хоёр ташуу зураастай. Доод бүс дүрсэлж бүсний орчимд мушгирсан дүрс сийлжээ. Өгүүлэн буй хөшөө нь дүрслэлийн хувьд маш өвөрмөц. Манай орны нутгаас одоогоор олдоод буй буган хөшөөдийн дотор бух дүрсэлсэн тохиолдол Тэлэнгидийн амны хөшөөнөөс өөр үгүй
Хотгор хагийн буган чулуун хөшөөд
Мянгад сумын төвөөс зүүн хойт зүгт 115 км орчимд Хотгор хаг хэмээх газар гурван буган чулуун хөшөө бий..Хөшөө-1. Хөшөөг ягаан өнгийн боржин чулуугаар үйлдсэн бөгөөд өндөр нь 275 см, өргөн нь 47 см, зузаан нь 13 см. Нүүрэн талд нь дээд бүс дүрсэлсэн. Бүсний дээд хэсэгт дугуй дүрс сийлжээ. Дээд бүсний доод хэсэгт загварчлах аргаар урласан 5 бугыг хөшөөг бүхэлд нь ороож сийлсэн. Доод бүсийг тодорхой дүрсэлсэн. Доод бүсний доод хэсэгт 2 бугыг хөшөөг ороож дүрсэлжээ. Хөшөөний хойт талын доод бүс хүртлэх хэсэг нь нэлээд элэгдсэн учир дүрслэл нь төдий л мэдэгдэхгүй. Харин доод бүсийг тод дүрсэлжээ. Баруун хажуу талын хэсэгт дээд, доод бүсийг тодорхой дүрсэлжээ. Дунд хэсэгт таван буга сийлжээ. Зүүн хажуу талын хэсэг нь салхины элэгдэлд өртсөн тул дүрс нь төдий л мэдэгдэхгүй байна. Хөшөөний хашлаганы зүүн талд чулуу босгожээ. Чулууны өндөр нь 133 см, өргөн нь 45 см, зузаан нь 30 см.Хөшөө-2.Ягаан өнгийн боржин чулууг үйлдэж хийсэн. Өндөр нь 186 см, өргөн нь 65 см, зузаан нь 13 см. Нүүрэн талын дээд хэсэгт дээд бүс дүрсэлсэн. Бүсний дээд хэсэгт дугуй дүрс сийлсэн. Дунд хэсэгт 3 буга сийлжээ. Доод бүсийг тодорхой дүрсэлсэн. Доод бүсний доод хэсэгт нэг бугыг хөшөөг ороож сийлжээ.Хөшөөний хойт талын дээд хэсэгт дээд бүс дүрсэлсэн. Бүсний дээд хэсэгт дугуй дүрс сийлсэн. Доод бүсийг тод дүрсэлсэн. Баруун, зүүн хажуу талд нь дээд, доод бүс дүрсэлсэн. Хөшөөг дөрвөлжин хашлаган дээр босгожээ.Хөшөө-3. Ягаан өнгийн боржин чулууг засалгүй босгожээ. Өндөр нь 113 см, өргөн нь 49 см, зузаан нь 29 см. Хөшөөдийг дөрвөлжин хашлаган дотор суулгажээ
Хонгиогийн голын буган чулуун хөшөөд
Ховд аймгийн төвөөс 90 орчим км-т Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Хонгиогийн голын сав дахь Баян-Энгэр хэмээх газар дөрвөн буган хөшөө бий. Хөшөөдийг хөх саарал өнгийн чулуугаар үйлджээ. Хөшөөнд морь, нохой, янгир зэрэг амьтдыг урлажээ.
Ямаан-Усны хадны зураг
Алтай сумын Ямаан-Усны баруун тийш харсан 10 орчим метрийн өндөр ханан хаданд түүхийн өөр өөр үед холбогдох зургуудыг нэлээд гүн хонхойлон сийлсэн нь 100 гаруй метрийн холоос маш тод харагдана. Зургууд нь хавцал дахь “Уран зургийн галерей”-г санагдуулна. Ямаан-Усны хадны зургийг нийтдээ 4 хэсэг талбайд зуржээ.Ямаан-Усны хадны зураг нь зохиомж, харьцаа, хэллэг гүйцэтгэлээрээ Монголын хүрлийн үед холбогдох хадны сийлмэл зургуудын дотор чухал байр эзэлнэ. Ямаан-Усны хадны зурагт нохой, янгир, нум сум харваж буй хүн, нум сум агссан морьтой хүн, морь унаж гартаа ямар нэгэн аргамж, бугуйл барьсан хүн, адуу, янгир, тэмээ зэрэг амьтад, тамга тэмдгийн зүйл, тэрэгний зураг зэргийг маш уран дүрсэлжээ.Ямаан-Усны хадны зургийн төв хэсэгт гурвалсан морь хөллөсөн сүйх тэрэг дүрсэлж, сүйх тэрэгний өмнө талд нум саадаг агсан морьтой хүн, ар талд нь дагаж яваа морьтой хүн зэргийг урласан ажээ. Өгүүлэн буй зурагт сүйх тэрэгтэй нэгэн язгууртан заларч буйг маш тодорхой харуулсан байна. Сайхь зураг нь чадварлаг уран дүрслэлтэйгээс гадна сүйх тэрэгний нум, арал, бүхээг, бүхээгний чимэглэл, гурвалсан морины зугуухан хатиралт зэргийг тов тодорхой харуулжээ. Судлаачид сайхь зургийг Хүннүгийн үед хамааруулан үздэг билээ
Баатархайрханы хадны зураг
Баатархайрханы хадны зураг нь Ховд хотоос баруун өмнө зүгт 8 км-т оршдог. Уг зургийг анх 1969 онд Монгол-Оросын археологичид илрүүлэн судалжээ. Энд ноцолдож буй үнэг, шилүүс, нохой, хүн, янгир, загварчилсан байдлаар урласан тэмээ, нум сумтай анчин, даага унаад явж буй жижиг хүүхдийг тус тус урласан байна. Баатархайрханы хадны зургийг сийлэхдээ их төлөв биеийн ерөнхий тигийг хүрээлэн цохисон байна. Судлаачид, эдгээр зургуудыг он цагийн хувьд хүрэл зэвсгийн үед холбогдуулан үзжээ.Хадны төв хэсэгт мөн “Энэ ууланд маань талбиваас мянган галавт хураасан хилэнц арилах больюу” хэмээх үгийг худам монгол бичгээр бичжээ. Бичгийг нэлээд хожуу сийлсэн нь тодорхой байна.
Нүхэн өтөгийн хадны зураг
Манхан сумын нутаг Хойт Сэнхэрийн агуйгаас хойт зүгт 3 км орчимд Сэнхэрийн голын хойт этгээдэд Нүхэн өтөгийн ам өгсөөд нэгэн бууц бий. Түүнийг нутгийнхан “Нүхэн өтөг” гэж нэрлэнэ. Өтөгийн дээд талын хад болоод өтөгөөс доош үргэлжлэх жалгын зүүн талын наран ээвэр хаданд зураг зурсан байна. Нүхэн өтөгийн хадны зураг дундаа бага зэрэг тасалдалтайгаар 2 км орчим үргэлжилнэ.Нүхэн өтөгийн хадны зургийн гол сэдвүүдийг хураангуйлбаас:Нэгдүгээрт: Овгийн байгууллын задралХоёрдугаарт: Ан авГуравдугаарт: Мал аж ахуйн сэдэвтэй зургууд байна.
Норжинхайрханы хадны зураг
Норжинхайрханы хадны зураг нь Ховд хотоос 20 орчим км зайд х.ө 480 08. 31.7, з.у 091043.49.4//-ын солбилцолд д.т.д 1255 метрийн өндөрт байрлаж байна. Уг хаданд явган хүн, гурван хуруутай хүн, морьтой хүн, үхэр, аргаль, буга, чоно, адуу, үнэг, гахай, тэмээ зэргийг дүрсэлжээ. Сайхь хадны зураг нь хүрэл зэвсгийн үед холбогдох бололтой. Эдгээр зургуудыг бүх талбайгаар нь хонхойлгох, биеийн аль нэг хэсгийг хонхойлгон сийлэх арга барилыг хэрэглэж сийлсэн байна
Шаврын амны өвөлжөөний хадны зураг
Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Хонгион голын ар хэсэг Дунд нурууны баруун өмнө хэсгээс орж ирсэн уудам салааг Шаврын ам гэнэ. Тэнд олон тооны хадны зургууд бий. Уг дурсгал нь х.ө 48.25.42.7//, д.у 90.51.48.0//-ын солбилцолд д.т.д 2151 өндөрт оршино. Зургууд нь наран ээвэр талд зурагдсан бөгөөд маш сайн хадгалагдаж үлдсэн байна. Үүнд буга, согоо, урт сүүлтэй янгир, сүүлний үзүүрийг бөөрөнхий хэлбэртэй зурсан янгирууд, нум сумаар ан хийж буй хүмүүс, үнэг, чоно, адуу, ирвэс зэргийг дүрсэлсэн байна. Эдгээр зургууд нь Монгол орны хүрэл зэвсгийн үед холбогдоно.
Тахилтын хотгорын хүннү булш
Манхан сумын нутаг Тахилтын хотгорт Хүннүгийн үед холбогдох олон арван булш бий. Тахилтын хотгор нь Манхан сумын төвөөс баруун хойт зүгт 10 орчим км-т оршино Энд бүрэн бус тоогоор нийт 200 гаруй булш байдаг аж.Тахилтын хотгорын Хүннү булшнууд нь Монгол Алтайн нурууны зүүн салбар уулсын нэг Цахир хайрханы ар, доод Тахилтын өвөр завсар дахь харганатай элсэрхэг хөндийд өргөрөгийн дагуу сунаж тогтсон өнөөгийн байдлаар Баруун Монголд мэдэгдэж буй Хүннүгийн хамгийн том цогцолбор дурсгал юм.
Цамбагаравын Хар хадны зураг
Хар хадны зураг нь Ховд аймгийн төвөөс 90 орчим км зайд Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Цамбагарав уулын өвөр сугад оршдог. Хадны зургууд нь уулын урд энгэрийн толигор хаданд 10 орчим метрийн өндөрт байрлана. Зургууд нь маш тод. Энэ хаданд түүхийн өөр өөр үед холбогдох нэлээд тооны зураг бий. Үүнд: олон салаа эвэртэй буга, том эвэртэй янгир, тэмээ, үнэг, нохой, хуягт морин цэрэг зэрэг болно. Эдгээрээс хамгийн сонирхолтой нь хуягт морин цэргийн зургууд юм. Уг хаданд нийт 6 хуягт морин цэргийг дүрсэлжээ.Цамбагаравын Хар хадны зураг нь Монгол орны нутгаас одоогоор олдоод буй Монгол Нирун улс (Жужан)-ын үед холбогдох цорын ганц урлагийн дурсгал болж байгаагаараа онцгой ач холбогдолтой юм.
Долоон нуурын хүн чулууд
Долоон нуурын хүн чулуу нь Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун тийш 22 км-т оршино. Энд нийт 2 хүн чулуун хөшөө бий. Эдгээр хүн чулуун хөшөөд нь он цагийн хувьд Түрэгийн хаант улсын үед холбогдоно.Хүн чулуу-1. Хөшөөний өндөр нь 77 см, мөрний өргөн 33 см, зузаан нь 15-17 см. Хүн чулууг шаргал өнгийн боржингоор хийсэн бөгөөд толгойн орой мөлгөр бөөрөнхий, малгай өмссөний шинж тэмдэггүй. Нүүр нь гонзгой бөгөөд хоёр хөмсгийг дугуйруулан урт шулуун хамартай нийлүүлэн үргэлжлүүлжээ. Нүдний гадуур хүрээ хийжээ. Махирласан живэр сахал, түүний дор уруулыг товойлгон дүрслээд амыг хонхойлж гаргажээ. Хүн чулууг тойрсон бас нэг хашлага мэт зүйл байгаа нь сонирхолтой. Үүнээс зүүн урагш 70 метр зайд 14 зэл чулуу байна.Хүн чулуу-2. 1-р хүн чулуунаас зүүнтээ 5.5 метр зайд хоёр дахь зэл чулуу болгон зоосон хүн дүрст хөшөө бий. Өндөр нь 67 см, мөрний өргөн 35 см, зузаан нь 10 см. Хөшөөг хөх саарал өнгийн занараар хийж нүүрэн талаар нь түрүүчийн хүн чулууны өөдөөс харуулан зоожээ. Их биеийг нь засч янзлаагүй боловч толгойн хэсгийг товойлгон гаргаад нүүр ам сийлсэн ба толгойн дээд тал элэгдэж гэмтээд зөвхөн хамар, амны дүрс, эрүүг заагласан зураас сайн мэдэгдэж байна
Шуурхайн Хөх нуурын хүн чулуу
Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүг 25 км-т Цаст Мөнххайрхан уулын зүүн хойт үзүүрээс 2-3 км зайтай хэсэгхэн тэгш талбайд, хэдэн хиргисүүрийн ойролцоо Түрэгийн үеийн тахилын нэг онгон буй. Түүний өмнө талд нэгэн хүн чулуун хөшөө бий. Хөшөөний дүрслэл, эд юмс, онгоны байгууламжийн зохион байгуулалт зэрэг нь Түрэгийн үеийн дурсгал болохыг хөдөлбөргүй гэрчилнэ. Энэхүү хөшөө нь манай орны нутагт буй Түрэгийн хүн чулуун хөшөөдөөс хамгийн өндөрт байрлаж байна.
Доод Улаан говийн амны хүн чулууд
Мөнххайрхан сумын төвөөс урагш 3.5 км-т Дунд Сэнхэрийн голын баруун биеийн налуу эрэг болох Доод Улаан говийн аманд хүн чулуун хөшөө бүхий түрэгийн дурсгал бий. Эдгээр нь он цагийн хувьд Түрэгийн үед холбогдоно
Дунд-Усны хүн чулуу
Ховд сумын 12 жилийн дунд сургуулийн хичээлийн байрны өмнө талд нэгэн хүн чулуу бий. Хөшөөг анх 1988 онд илрүүлж судалгааны эргэлтэнд оруулжээ. Хөшөөний хэлбэр төрх, хийц маяг, өмсөж зүүсэн гоёл чимэглэлийг ажихад, Түрэгийн хаант улсын үеийн хүн чулуу урлан бүтээх уламжлалт загварын дагуу бүтээгдсэн байна..
Торх улааны хүн чулуун хөшөө
Торх улааны хүн чулуу нь Ховд сумын нутагт оршдог. Хөшөөний өндөр нь 280 см, өргөн нь 68 см, зузаан нь 26 см. Хүний нүүр ам, нүд, хамар зэргийг тодорхой дүрсэлжээ. Зүүн гарыг тодорхой дүрсэлсэн. Баруун гартаа хундага сав хэлбэрийн зүйл барьжээ. Эл хөшөө нь одоогоор тус аймгийн нутгаас олдоод буй Түрэгийн хүн чулуудаас хамгийн өндөр нь юм.
Таван толгойн хүн чулууд
Таван толгойн хүн чулуун хөшөө нь Ховд аймгийн төвөөс баруун хойт зүгт 23 орчим км-т Буянт голын савд х.ө 47053/ 676//, д.у 0910. 27/ 150//-ын солбилцолд д.т.д 1531 метрийн өндөрт байрлана.Хөшөөний газрын гадаргаас дээш өндөр нь 145 см, өргөн нь 45 см, зузаан нь 41 см. Нүүрэн талд нь хөмсөг, нүд, ам, сахал зэргийг тодорхой дүрсэлжээ. Зууван дугуй нүдтэй, ооч сахалтай. Хоёр гартаа ваар сав барьсан. Бүс зүүсэн. Баруун хажуу талд нь чих, мөр, гар зэргийг дүрсэлжээ. Зүүн хажуу талд нь чих, мөр, гар зэргийг бас дүрсэлжээ. Хойт талдаа ямар ч дүрслэлгүй. Хөшөөг саарал өнгийн боржин чулууг засаж хийжээ. Хөшөөг дөрвөлжин хашлага дотор суурилуулжээ. Хашлаганы урт нь 208 см, өргөн нь 207 см болно.
Ховд аймгийн музейн хүн чулууд
Ховд аймгийн музейн үзмэрт хоёр хүн чулуун хөшөө хадгалагдаж буй.Хүн чулуу-1. Музейн эртний түүхийн танхимд нэгэн хүн чулуун хөшөөний зөвхөн толгойн хэсэг нь бий. Хөх саарал өнгийн боржин чулууг цоолборлож үйлджээ. Өндөр нь 49 см, өргөн нь 23 см, зузаан нь 12 см. Ам, хамар, хөмсөг, чих, эрүү зэргийг тодорхой дүрсэлжээ. Арвай хэлбэрийн нүдтэй. Хөшөөг Мөнххайрхан сумын нутаг Долоон нуураас зөөж авч ирсэн байна.Хүн чулуу-2. Өндөр нь 30 см, өргөн нь 20 см, зузаан нь 18 см. Уг хөшөөг Чандмань сумын нутаг Бүдүүний шилээс 1950-иад оны дунд үед авч ирж музейн үзмэрт тавьсан байна. Нүүрний хэлбэр дүрсийг маш уран сийлбэрлэсэн байна. Нэлээд шовгор толгойтой боловч энэ нь малгайны хивсгийг дүрсэлсэн бололтой. Жижиг амтай, том нүдтэй, хянга хамартай. Хоёр чихэнд нь урт ээмэг дүрсэлжээ.Дээрх хөшөөдийн хэлбэр төрх, хийц маягийг ажихад, эртний Түрэгийн хүн чулуу урлан бүтээх уламжлалт загварын дагуу бүтээгдсэн нь илт байна.
Байшин үзүүрийн түрэг бичээс
Байшин үзүүрийн бичээс нь Дарви сумын Мөнгөн аяга багийн нутаг Байшин үзүүрийн Жүргэрийн цагаан толгой хэмээх газар оршино. Бичээсийг 1959 онд түүхч Х.Пэрлээ нутгийн хүмүүсээр заалгаж анх шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулжээ. Гэвч 1970-аад он хүртэл уг бичээсийг хэн ч сонирхон үзэж, уншиж тайлахыг оролдсонгүй. 1969-1970 онд Монгол Зөвлөлтийн хамтарсан шинжилгээний ангийн “Гэрэлт хөшөө хад чулууны бичээс судлах анги” уг бичээсийг газар дээр нь дахин нягтлан үзэж, улмаар түрэгч М.Шинэхүү тайлан уншжээ.Бичээс буй газар нь том том бор саарал өнгийн боржин чулуу бүхий ихээхэн хадархаг, хоорондоо тасархайтсан хөтөлтэй гурван жижиг цуваа шовх толгод бөгөөд түүний хамгийн урд талын толгойн гурван хадан дээр энэ бичээсийг ухаж бичжээ. Бичээсийн хажуугаар басхүү олон янзын тамга хийгээд амьтны дүрс сийлсэн байна.
Тариатын түрэг бичээс
Манхан сумын төвөөс өмнө зүгт 40 орчим км зайд Оцгийн хэдрээ хэмээх газрын ар бэлд Тариатын өвөлжөө хэмээх хашаатай өвөлжөө бий. Энэ газрын энгэр талд 3 метрийн өндөрт 80 см өргөн, 135 өндөртэй гонзгой хадан дээр түрэг бичээс бичсэн байна. Бичээсийг гурван мөр бичсэн байна. Үүнийг түрэгч Ц.Баттулгын орчуулснаар сийрүүлбээс:1.Дуудав би2.Хоёр овогтоо орон гэр барив3.энд… гэжээ.
Долоон нуурын Улаан толгойн бичээс
Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүгт 20 гаруй км зайд Долоон нуурын Улаан толгойн зүүн урд боржин чулуун хаданд гурван хэсэг бичээс бий. Бичээсийг хар бэхээр бичсэн хэдий ч зарим нь он цагийн уртад байгалийн элэгдлээр бүдгэрэн мууджээ. Гурван хэсэг бичээсийн хоёр нь худам монгол бичгийн хэлбэртэй хэдий ч өдгөөгийн Монгол хэлээр уншиж үл болно.Бичээсийн нэгнийх нь дээд талд Христос шашны загалмай тэмдгийн хэлбэртэй дүрс байгаа нь сонирхолтой бөгөөд дундад эртний Монголын Хэрэйд, Найман зэрэг аймгуудын дунд Христийн шашны урсгал нэвтэрч байсан мэдээ баримттай ч холбон үзэх талтай. Бичээсийн гурав дахь хэсэг нь Нанхиад хэлбэрийн бичээс юм.Долоон нуурын Улаан толгойн бичээс нь Монгол орны нутгаас олдож буй анхны сири бичгийн дурсгал болж байгаагаараа чухал ач холбогдолтой юм
Ховд хотын туурь
Ховд хотыг анх 1685 онд Зүүнгарын Галдан бошгот хаан өнөөгийн Ховд голын савд байгуулжээ. Хотын туурь эдүгээ Ховд хотоос 40 орчим км зайд Ховд сумын Баруун салаа багийн нутаг Ховд голын хөвөөний Улаан харгана хэмээх газар буй. Хотын тууриас 4 км зайд Ховд гол байрлаж байна. Ховд голын хөвөөнд буй эл хотын туурь, үлдэц, овон товон далан бүхий зүйлийг нутгийн ардууд “хэрэм” гэж нэрлэнэ
Сангийн хэрэм
Манж нар Зүүнгарын хаант улсыг эзэлж авсныхаа дараахан 1762 онд Манж чин улсын Ховдын хязгаар хэмээх засаг захиргааны нэгэн нэгжийг эмхлэн байгуулжээ. Тэр цагаас эхлэн Манж нар Ховдод Сангийн хот буюу хэрмийг барьж байгуулжээ. XIX зууны үеэс Ховд хот нь Сангийн хот, худалдааны дүүрэг буюу маймаачин, Түгээмэл амаржуулагч хийд хэмээх гурван хэсгээс бүрдэж байв.Хотын хэрмийн дөрвөн зүгт алсын бараа харах тус бүр нижгээд асар босгож хэрмийн гадна талыг тойруулан усан хаалт байгуулж, түүн дээгүүр хаалга тус бүрийг тосгуулан модон гүүр тавьсан байжээ. Эдүгээ Буянт голын эрэг дээр Сангийн хэрмийн туурь нь үлдэж хоцорсон байнаМаань чулууАлтай сумын нутагт буй Төвд бичигтэй, барилгын суурь, голдоо босоо чулуун хавтанг босгон зоосон байгууламжийг нутгийн ардууд Маань чулуу гэж нэрлэдэг. Дурсгал буй газар х.ө. 46°14.169//, з.у 092°36.556//-ын солбилцолд, д.т.д 1862 метрийн өндөрт оршино.
Дэлгэрэнгүй
Агуй нь Манхан сумын төвөөс баруун хойт зүгт 25 км-т Хойт Сэнхэрийн голын хөвөөнд оршино. Их, бага хоёр агуйнаас бүрдэнэ. Их агуй зүүн талынхаа хунхад алдарт зургаа хадгалан үлджээ. Агуй нь гантиг чулуунаас тогтсон бөгөөд уулын хормойгоос 100 орчим метрийн өндөрт байрлана. Агуйн дотор талын өндөр нь 15 метр. Агуй багтаамжийн хувьд асар том бөгөөд түүнд ороход эртний томоохон сүм юм уу, эс бөгөөс орчин үеийн томоохон театрт орж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Агуйн 4 хунхад арслан заан, аргаль, тэмээн хяруул, савгат хирс, цэн тогоруу, зээр, могой зэрэг амьтдыг маш уран хийц, зохиомжтойгоор улаан зосоор зурж дүрсэлжээ. Хойт Сэнхэрийн агуйн зураг нь урлаг судлаачдад уран зургийн галерей, түүхчдэд түүхийн үнэт сурвалж, бичиг үсэг судлаачдад бичиг үсгийн цагаан толгой, палеонтологичдод эртний амьтны хүрээлэн, математикчдад тооны дугаарлал, тооллын систем болон бидний үед уламжлан иржээ .
Ишгэн толгойн хадны зураг
Манхан сумын төвөөс хойш 6 км орчимд жижиг хадан толгой оршино. Үүнийг нутгийнхан “Ишгэн толгой” хэмээдэг. Ишгэн толгойн хадны зургийг 1979 онд илрүүлжээ. Профессор Д.Цэвээндоржийн тодорхойлсноор Ишгэн толгойн хаданд нийт 150 гаруй зураг дүрсийг сийлснээс хүн-1, адуу-18, үхэр-13, буга, хандгай, гөрөөс-19, тэмээ-1, янгир -17, аргаль-11, могой-5, бар-3, тэмдэг үсэг-53 байдаг аж.Ишгэн толгойн хадны зураг нь сэдэв, зохиомж, дүр дүрслэлийн арга барилаараа Чандмань хар үзүүрийн зурагтай, зарим шинжээрээ Хойт Сэнхэрийн агуй, Шишкино хясааны зургуудтай тус тус төслөг байна. Иймд археологич А.П.Окладников, Д.Цэвээндорж нар Ишгэн толгойн хадны зургийг дээрх дурсгалуудтай харьцуулан үзээд, хуучин чулуун зэвсгийн дээд шатанд холбогдуулан үзсэн билээ
Чандмань хар үзүүрийн хадны зураг
Буянт сумын нутагт Буянт голын гүүрний хойт талд сумын төвөөс 3 км-т орших өнчин толгойг Чандмань хар үзүүр гэнэ. Тус хадны зургийг судлаачид 1966 онд илрүүлэн судалжээ. Зураг нь он цагийн хувьд палеолит буюу хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдоно.Чандмань хар үзүүрийн хадны зургийг:Нэгдүгээрт: Амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохихХоёрдугаарт: Бүх талбайгаар нь хонхойлон цохихГуравдугаарт: Биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиод, зөвхөн цээжний хэсгийг нийтэд нь хонхойлгон цохих зэрэг арга барилыг хэрэглэжээ.Чандмань хар үзүүрийн хадны зургийн гол сэдэв нь ан амьтны дүр дүрслэл юм. Тухайлбал, адуу, үхэр, буга, бух, аргаль, янгир, чоно, үнэг, могой, усны шувуу зэрэг амьтдын дүрийг сийлжээ
Урд Хясааны хадны зураг
Урд Хясааны хадны зураг Манхан сумын нутагт Хойт Сэнхэрийн агуйгаас 1 км орчим зайд оршиж буй. Энд нэгэн том хадан дээр 10 гаруй зураг бий. Хадны зурагт их төлөв үхэр, бух зэргийг дээш, доош нь харуулан сийлсэн байна. Амьтдыг их зохирол, уран төгс гүйцэтгэлтэй дүрсэлжээ. Тэгээд ч зургийг зурахдаа зохиомжоо нэлээд өвөрмөц сонгож авсан нь онцгой анхаарал татаж байна.Урд Хясааны хаданд амьтдын дүрсийг сийлэхдээ: Нэгдүгээрт: Амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохихХоёрдугаарт: Биеийн ихэнх хэсгийг бүх талбайгаар нь хонхойлгон цохиод, зөвхөн цээжин хэсэгт маш бага талбайг цохилгүй орхих зэрэг арга барилыг хэрэглэжээ.
Баянзүрхийн буган чулуун хөшөөд
Баянзүрхийн буган хөшөө нь Мөст сумын төвөөс баруун зүгт 50 гаруй км-т Баянзүрх багийн төвийн орчимд бий. Энэ хөндийд нийт 30 гаруй буган чулуун хөшөө байдаг. Баянзүрхийн буган хөшөө нь “Тал дахь уран баримлын үзэсгэлэн” мэт сүрлэг бөгөөд Баруун Монгол дахь буган хөшөөний хамгийн том цогцолбор юм.Дээрх дурсгал буй газар орон нь эртний түүх соёлын дурсгалуудаар арвин баялаг. Тухайлбал буган хөшөөдөөс чанх өмнө зүгт овоолоостой хүрээ далантай хэд хэдэн том хиргисүүр, 10 гаруй булш буй бөгөөд энэ нь Баянзүрхийн хөндий Баруун Монголын эртний түүх соёлын чухал бүс нутаг агсныг илтгэнэ
Тавтын хөтлийн буган чулуун хөшөөд
Мөст сумын нутаг Тавтын хөтөл дээр 3 буган чулуун хөшөө бий. Эдгээр хөшөөд нь х.ө 46°56.932, з.у. 092°26.460-ын солбилцолд д.т.д. 2353 метрийн өндөрт оршино.Хөшөө-1.Өндөр 117 см, зузаан 17 см, өргөн 52 см. Зүүн талд гурван ташуу зураас дүрсэлжээ. Уг хөшөөг хөх саарал өнгийн боржин чулуугаар хийжээ.Хөшөө-2.Эхний хөшөөнөөс 220 см хойт зүгт байрлана. Цагаан саарал өнгийн боржин чулуугаар хийгдсэн. Өндөр 120 см, зузаан 18 см, өргөн 50 см. Доод бүс, урд талд нар дүрсэлсэн. Хөшөө-3.Өндөр 92 см, зузаан 25 см, өргөн 40 см. Дээд бүсийг дүрсэлжээ. 2-р буган чулуун хөшөөтэй ижил түүхий эдээр үйлдэгдэж, түүнээс 3 метр зайд босгожээ
Тэлэнгидийн амны буган чулуун хөшөө
Тэлэнгидийн амны хөшөө нь Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүгт 5 км-т оршдог. Манай орны нутгаас одоогоор олдоод буй буган хөшөөдийн дотор бух дүрсэлсэн тохиолдол Тэлэнгидийн амны хөшөөнөөс өөр үгүй. Хөшөөг ягаавтар өнгийн боржин чулуугаар үйлдсэн бөгөөд өндөр нь 127 см, өргөн нь 53 см, зузаан нь 25 см. Хөшөөний нүүрэн талд дугуй дүрс, бух зэргийг дүрсэлжээ.Бухыг том эвэртэй, том биетэйгэр бодит байдлаар урласан байна. Дээд бүснээс доош янгир дүрсэлжээ. Баруун хажуу талд дээд, доод бүс, зүүн хажуу талын дээд хэсэгт бүс дүрсэлсэн байна. Бүсний дээд хэсэгт хоёр ташуу зураастай. Доод бүс дүрсэлж бүсний орчимд мушгирсан дүрс сийлжээ. Өгүүлэн буй хөшөө нь дүрслэлийн хувьд маш өвөрмөц. Манай орны нутгаас одоогоор олдоод буй буган хөшөөдийн дотор бух дүрсэлсэн тохиолдол Тэлэнгидийн амны хөшөөнөөс өөр үгүй
Хотгор хагийн буган чулуун хөшөөд
Мянгад сумын төвөөс зүүн хойт зүгт 115 км орчимд Хотгор хаг хэмээх газар гурван буган чулуун хөшөө бий..Хөшөө-1. Хөшөөг ягаан өнгийн боржин чулуугаар үйлдсэн бөгөөд өндөр нь 275 см, өргөн нь 47 см, зузаан нь 13 см. Нүүрэн талд нь дээд бүс дүрсэлсэн. Бүсний дээд хэсэгт дугуй дүрс сийлжээ. Дээд бүсний доод хэсэгт загварчлах аргаар урласан 5 бугыг хөшөөг бүхэлд нь ороож сийлсэн. Доод бүсийг тодорхой дүрсэлсэн. Доод бүсний доод хэсэгт 2 бугыг хөшөөг ороож дүрсэлжээ. Хөшөөний хойт талын доод бүс хүртлэх хэсэг нь нэлээд элэгдсэн учир дүрслэл нь төдий л мэдэгдэхгүй. Харин доод бүсийг тод дүрсэлжээ. Баруун хажуу талын хэсэгт дээд, доод бүсийг тодорхой дүрсэлжээ. Дунд хэсэгт таван буга сийлжээ. Зүүн хажуу талын хэсэг нь салхины элэгдэлд өртсөн тул дүрс нь төдий л мэдэгдэхгүй байна. Хөшөөний хашлаганы зүүн талд чулуу босгожээ. Чулууны өндөр нь 133 см, өргөн нь 45 см, зузаан нь 30 см.Хөшөө-2.Ягаан өнгийн боржин чулууг үйлдэж хийсэн. Өндөр нь 186 см, өргөн нь 65 см, зузаан нь 13 см. Нүүрэн талын дээд хэсэгт дээд бүс дүрсэлсэн. Бүсний дээд хэсэгт дугуй дүрс сийлсэн. Дунд хэсэгт 3 буга сийлжээ. Доод бүсийг тодорхой дүрсэлсэн. Доод бүсний доод хэсэгт нэг бугыг хөшөөг ороож сийлжээ.Хөшөөний хойт талын дээд хэсэгт дээд бүс дүрсэлсэн. Бүсний дээд хэсэгт дугуй дүрс сийлсэн. Доод бүсийг тод дүрсэлсэн. Баруун, зүүн хажуу талд нь дээд, доод бүс дүрсэлсэн. Хөшөөг дөрвөлжин хашлаган дээр босгожээ.Хөшөө-3. Ягаан өнгийн боржин чулууг засалгүй босгожээ. Өндөр нь 113 см, өргөн нь 49 см, зузаан нь 29 см. Хөшөөдийг дөрвөлжин хашлаган дотор суулгажээ
Хонгиогийн голын буган чулуун хөшөөд
Ховд аймгийн төвөөс 90 орчим км-т Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Хонгиогийн голын сав дахь Баян-Энгэр хэмээх газар дөрвөн буган хөшөө бий. Хөшөөдийг хөх саарал өнгийн чулуугаар үйлджээ. Хөшөөнд морь, нохой, янгир зэрэг амьтдыг урлажээ.
Ямаан-Усны хадны зураг
Алтай сумын Ямаан-Усны баруун тийш харсан 10 орчим метрийн өндөр ханан хаданд түүхийн өөр өөр үед холбогдох зургуудыг нэлээд гүн хонхойлон сийлсэн нь 100 гаруй метрийн холоос маш тод харагдана. Зургууд нь хавцал дахь “Уран зургийн галерей”-г санагдуулна. Ямаан-Усны хадны зургийг нийтдээ 4 хэсэг талбайд зуржээ.Ямаан-Усны хадны зураг нь зохиомж, харьцаа, хэллэг гүйцэтгэлээрээ Монголын хүрлийн үед холбогдох хадны сийлмэл зургуудын дотор чухал байр эзэлнэ. Ямаан-Усны хадны зурагт нохой, янгир, нум сум харваж буй хүн, нум сум агссан морьтой хүн, морь унаж гартаа ямар нэгэн аргамж, бугуйл барьсан хүн, адуу, янгир, тэмээ зэрэг амьтад, тамга тэмдгийн зүйл, тэрэгний зураг зэргийг маш уран дүрсэлжээ.Ямаан-Усны хадны зургийн төв хэсэгт гурвалсан морь хөллөсөн сүйх тэрэг дүрсэлж, сүйх тэрэгний өмнө талд нум саадаг агсан морьтой хүн, ар талд нь дагаж яваа морьтой хүн зэргийг урласан ажээ. Өгүүлэн буй зурагт сүйх тэрэгтэй нэгэн язгууртан заларч буйг маш тодорхой харуулсан байна. Сайхь зураг нь чадварлаг уран дүрслэлтэйгээс гадна сүйх тэрэгний нум, арал, бүхээг, бүхээгний чимэглэл, гурвалсан морины зугуухан хатиралт зэргийг тов тодорхой харуулжээ. Судлаачид сайхь зургийг Хүннүгийн үед хамааруулан үздэг билээ
Баатархайрханы хадны зураг
Баатархайрханы хадны зураг нь Ховд хотоос баруун өмнө зүгт 8 км-т оршдог. Уг зургийг анх 1969 онд Монгол-Оросын археологичид илрүүлэн судалжээ. Энд ноцолдож буй үнэг, шилүүс, нохой, хүн, янгир, загварчилсан байдлаар урласан тэмээ, нум сумтай анчин, даага унаад явж буй жижиг хүүхдийг тус тус урласан байна. Баатархайрханы хадны зургийг сийлэхдээ их төлөв биеийн ерөнхий тигийг хүрээлэн цохисон байна. Судлаачид, эдгээр зургуудыг он цагийн хувьд хүрэл зэвсгийн үед холбогдуулан үзжээ.Хадны төв хэсэгт мөн “Энэ ууланд маань талбиваас мянган галавт хураасан хилэнц арилах больюу” хэмээх үгийг худам монгол бичгээр бичжээ. Бичгийг нэлээд хожуу сийлсэн нь тодорхой байна.
Нүхэн өтөгийн хадны зураг
Манхан сумын нутаг Хойт Сэнхэрийн агуйгаас хойт зүгт 3 км орчимд Сэнхэрийн голын хойт этгээдэд Нүхэн өтөгийн ам өгсөөд нэгэн бууц бий. Түүнийг нутгийнхан “Нүхэн өтөг” гэж нэрлэнэ. Өтөгийн дээд талын хад болоод өтөгөөс доош үргэлжлэх жалгын зүүн талын наран ээвэр хаданд зураг зурсан байна. Нүхэн өтөгийн хадны зураг дундаа бага зэрэг тасалдалтайгаар 2 км орчим үргэлжилнэ.Нүхэн өтөгийн хадны зургийн гол сэдвүүдийг хураангуйлбаас:Нэгдүгээрт: Овгийн байгууллын задралХоёрдугаарт: Ан авГуравдугаарт: Мал аж ахуйн сэдэвтэй зургууд байна.
Норжинхайрханы хадны зураг
Норжинхайрханы хадны зураг нь Ховд хотоос 20 орчим км зайд х.ө 480 08. 31.7, з.у 091043.49.4//-ын солбилцолд д.т.д 1255 метрийн өндөрт байрлаж байна. Уг хаданд явган хүн, гурван хуруутай хүн, морьтой хүн, үхэр, аргаль, буга, чоно, адуу, үнэг, гахай, тэмээ зэргийг дүрсэлжээ. Сайхь хадны зураг нь хүрэл зэвсгийн үед холбогдох бололтой. Эдгээр зургуудыг бүх талбайгаар нь хонхойлгох, биеийн аль нэг хэсгийг хонхойлгон сийлэх арга барилыг хэрэглэж сийлсэн байна
Шаврын амны өвөлжөөний хадны зураг
Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Хонгион голын ар хэсэг Дунд нурууны баруун өмнө хэсгээс орж ирсэн уудам салааг Шаврын ам гэнэ. Тэнд олон тооны хадны зургууд бий. Уг дурсгал нь х.ө 48.25.42.7//, д.у 90.51.48.0//-ын солбилцолд д.т.д 2151 өндөрт оршино. Зургууд нь наран ээвэр талд зурагдсан бөгөөд маш сайн хадгалагдаж үлдсэн байна. Үүнд буга, согоо, урт сүүлтэй янгир, сүүлний үзүүрийг бөөрөнхий хэлбэртэй зурсан янгирууд, нум сумаар ан хийж буй хүмүүс, үнэг, чоно, адуу, ирвэс зэргийг дүрсэлсэн байна. Эдгээр зургууд нь Монгол орны хүрэл зэвсгийн үед холбогдоно.
Тахилтын хотгорын хүннү булш
Манхан сумын нутаг Тахилтын хотгорт Хүннүгийн үед холбогдох олон арван булш бий. Тахилтын хотгор нь Манхан сумын төвөөс баруун хойт зүгт 10 орчим км-т оршино Энд бүрэн бус тоогоор нийт 200 гаруй булш байдаг аж.Тахилтын хотгорын Хүннү булшнууд нь Монгол Алтайн нурууны зүүн салбар уулсын нэг Цахир хайрханы ар, доод Тахилтын өвөр завсар дахь харганатай элсэрхэг хөндийд өргөрөгийн дагуу сунаж тогтсон өнөөгийн байдлаар Баруун Монголд мэдэгдэж буй Хүннүгийн хамгийн том цогцолбор дурсгал юм.
Цамбагаравын Хар хадны зураг
Хар хадны зураг нь Ховд аймгийн төвөөс 90 орчим км зайд Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Цамбагарав уулын өвөр сугад оршдог. Хадны зургууд нь уулын урд энгэрийн толигор хаданд 10 орчим метрийн өндөрт байрлана. Зургууд нь маш тод. Энэ хаданд түүхийн өөр өөр үед холбогдох нэлээд тооны зураг бий. Үүнд: олон салаа эвэртэй буга, том эвэртэй янгир, тэмээ, үнэг, нохой, хуягт морин цэрэг зэрэг болно. Эдгээрээс хамгийн сонирхолтой нь хуягт морин цэргийн зургууд юм. Уг хаданд нийт 6 хуягт морин цэргийг дүрсэлжээ.Цамбагаравын Хар хадны зураг нь Монгол орны нутгаас одоогоор олдоод буй Монгол Нирун улс (Жужан)-ын үед холбогдох цорын ганц урлагийн дурсгал болж байгаагаараа онцгой ач холбогдолтой юм.
Долоон нуурын хүн чулууд
Долоон нуурын хүн чулуу нь Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун тийш 22 км-т оршино. Энд нийт 2 хүн чулуун хөшөө бий. Эдгээр хүн чулуун хөшөөд нь он цагийн хувьд Түрэгийн хаант улсын үед холбогдоно.Хүн чулуу-1. Хөшөөний өндөр нь 77 см, мөрний өргөн 33 см, зузаан нь 15-17 см. Хүн чулууг шаргал өнгийн боржингоор хийсэн бөгөөд толгойн орой мөлгөр бөөрөнхий, малгай өмссөний шинж тэмдэггүй. Нүүр нь гонзгой бөгөөд хоёр хөмсгийг дугуйруулан урт шулуун хамартай нийлүүлэн үргэлжлүүлжээ. Нүдний гадуур хүрээ хийжээ. Махирласан живэр сахал, түүний дор уруулыг товойлгон дүрслээд амыг хонхойлж гаргажээ. Хүн чулууг тойрсон бас нэг хашлага мэт зүйл байгаа нь сонирхолтой. Үүнээс зүүн урагш 70 метр зайд 14 зэл чулуу байна.Хүн чулуу-2. 1-р хүн чулуунаас зүүнтээ 5.5 метр зайд хоёр дахь зэл чулуу болгон зоосон хүн дүрст хөшөө бий. Өндөр нь 67 см, мөрний өргөн 35 см, зузаан нь 10 см. Хөшөөг хөх саарал өнгийн занараар хийж нүүрэн талаар нь түрүүчийн хүн чулууны өөдөөс харуулан зоожээ. Их биеийг нь засч янзлаагүй боловч толгойн хэсгийг товойлгон гаргаад нүүр ам сийлсэн ба толгойн дээд тал элэгдэж гэмтээд зөвхөн хамар, амны дүрс, эрүүг заагласан зураас сайн мэдэгдэж байна
Шуурхайн Хөх нуурын хүн чулуу
Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүг 25 км-т Цаст Мөнххайрхан уулын зүүн хойт үзүүрээс 2-3 км зайтай хэсэгхэн тэгш талбайд, хэдэн хиргисүүрийн ойролцоо Түрэгийн үеийн тахилын нэг онгон буй. Түүний өмнө талд нэгэн хүн чулуун хөшөө бий. Хөшөөний дүрслэл, эд юмс, онгоны байгууламжийн зохион байгуулалт зэрэг нь Түрэгийн үеийн дурсгал болохыг хөдөлбөргүй гэрчилнэ. Энэхүү хөшөө нь манай орны нутагт буй Түрэгийн хүн чулуун хөшөөдөөс хамгийн өндөрт байрлаж байна.
Доод Улаан говийн амны хүн чулууд
Мөнххайрхан сумын төвөөс урагш 3.5 км-т Дунд Сэнхэрийн голын баруун биеийн налуу эрэг болох Доод Улаан говийн аманд хүн чулуун хөшөө бүхий түрэгийн дурсгал бий. Эдгээр нь он цагийн хувьд Түрэгийн үед холбогдоно
Дунд-Усны хүн чулуу
Ховд сумын 12 жилийн дунд сургуулийн хичээлийн байрны өмнө талд нэгэн хүн чулуу бий. Хөшөөг анх 1988 онд илрүүлж судалгааны эргэлтэнд оруулжээ. Хөшөөний хэлбэр төрх, хийц маяг, өмсөж зүүсэн гоёл чимэглэлийг ажихад, Түрэгийн хаант улсын үеийн хүн чулуу урлан бүтээх уламжлалт загварын дагуу бүтээгдсэн байна..
Торх улааны хүн чулуун хөшөө
Торх улааны хүн чулуу нь Ховд сумын нутагт оршдог. Хөшөөний өндөр нь 280 см, өргөн нь 68 см, зузаан нь 26 см. Хүний нүүр ам, нүд, хамар зэргийг тодорхой дүрсэлжээ. Зүүн гарыг тодорхой дүрсэлсэн. Баруун гартаа хундага сав хэлбэрийн зүйл барьжээ. Эл хөшөө нь одоогоор тус аймгийн нутгаас олдоод буй Түрэгийн хүн чулуудаас хамгийн өндөр нь юм.
Таван толгойн хүн чулууд
Таван толгойн хүн чулуун хөшөө нь Ховд аймгийн төвөөс баруун хойт зүгт 23 орчим км-т Буянт голын савд х.ө 47053/ 676//, д.у 0910. 27/ 150//-ын солбилцолд д.т.д 1531 метрийн өндөрт байрлана.Хөшөөний газрын гадаргаас дээш өндөр нь 145 см, өргөн нь 45 см, зузаан нь 41 см. Нүүрэн талд нь хөмсөг, нүд, ам, сахал зэргийг тодорхой дүрсэлжээ. Зууван дугуй нүдтэй, ооч сахалтай. Хоёр гартаа ваар сав барьсан. Бүс зүүсэн. Баруун хажуу талд нь чих, мөр, гар зэргийг дүрсэлжээ. Зүүн хажуу талд нь чих, мөр, гар зэргийг бас дүрсэлжээ. Хойт талдаа ямар ч дүрслэлгүй. Хөшөөг саарал өнгийн боржин чулууг засаж хийжээ. Хөшөөг дөрвөлжин хашлага дотор суурилуулжээ. Хашлаганы урт нь 208 см, өргөн нь 207 см болно.
Ховд аймгийн музейн хүн чулууд
Ховд аймгийн музейн үзмэрт хоёр хүн чулуун хөшөө хадгалагдаж буй.Хүн чулуу-1. Музейн эртний түүхийн танхимд нэгэн хүн чулуун хөшөөний зөвхөн толгойн хэсэг нь бий. Хөх саарал өнгийн боржин чулууг цоолборлож үйлджээ. Өндөр нь 49 см, өргөн нь 23 см, зузаан нь 12 см. Ам, хамар, хөмсөг, чих, эрүү зэргийг тодорхой дүрсэлжээ. Арвай хэлбэрийн нүдтэй. Хөшөөг Мөнххайрхан сумын нутаг Долоон нуураас зөөж авч ирсэн байна.Хүн чулуу-2. Өндөр нь 30 см, өргөн нь 20 см, зузаан нь 18 см. Уг хөшөөг Чандмань сумын нутаг Бүдүүний шилээс 1950-иад оны дунд үед авч ирж музейн үзмэрт тавьсан байна. Нүүрний хэлбэр дүрсийг маш уран сийлбэрлэсэн байна. Нэлээд шовгор толгойтой боловч энэ нь малгайны хивсгийг дүрсэлсэн бололтой. Жижиг амтай, том нүдтэй, хянга хамартай. Хоёр чихэнд нь урт ээмэг дүрсэлжээ.Дээрх хөшөөдийн хэлбэр төрх, хийц маягийг ажихад, эртний Түрэгийн хүн чулуу урлан бүтээх уламжлалт загварын дагуу бүтээгдсэн нь илт байна.
Байшин үзүүрийн түрэг бичээс
Байшин үзүүрийн бичээс нь Дарви сумын Мөнгөн аяга багийн нутаг Байшин үзүүрийн Жүргэрийн цагаан толгой хэмээх газар оршино. Бичээсийг 1959 онд түүхч Х.Пэрлээ нутгийн хүмүүсээр заалгаж анх шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулжээ. Гэвч 1970-аад он хүртэл уг бичээсийг хэн ч сонирхон үзэж, уншиж тайлахыг оролдсонгүй. 1969-1970 онд Монгол Зөвлөлтийн хамтарсан шинжилгээний ангийн “Гэрэлт хөшөө хад чулууны бичээс судлах анги” уг бичээсийг газар дээр нь дахин нягтлан үзэж, улмаар түрэгч М.Шинэхүү тайлан уншжээ.Бичээс буй газар нь том том бор саарал өнгийн боржин чулуу бүхий ихээхэн хадархаг, хоорондоо тасархайтсан хөтөлтэй гурван жижиг цуваа шовх толгод бөгөөд түүний хамгийн урд талын толгойн гурван хадан дээр энэ бичээсийг ухаж бичжээ. Бичээсийн хажуугаар басхүү олон янзын тамга хийгээд амьтны дүрс сийлсэн байна.
Тариатын түрэг бичээс
Манхан сумын төвөөс өмнө зүгт 40 орчим км зайд Оцгийн хэдрээ хэмээх газрын ар бэлд Тариатын өвөлжөө хэмээх хашаатай өвөлжөө бий. Энэ газрын энгэр талд 3 метрийн өндөрт 80 см өргөн, 135 өндөртэй гонзгой хадан дээр түрэг бичээс бичсэн байна. Бичээсийг гурван мөр бичсэн байна. Үүнийг түрэгч Ц.Баттулгын орчуулснаар сийрүүлбээс:1.Дуудав би2.Хоёр овогтоо орон гэр барив3.энд… гэжээ.
Долоон нуурын Улаан толгойн бичээс
Мөнххайрхан сумын төвөөс баруун зүгт 20 гаруй км зайд Долоон нуурын Улаан толгойн зүүн урд боржин чулуун хаданд гурван хэсэг бичээс бий. Бичээсийг хар бэхээр бичсэн хэдий ч зарим нь он цагийн уртад байгалийн элэгдлээр бүдгэрэн мууджээ. Гурван хэсэг бичээсийн хоёр нь худам монгол бичгийн хэлбэртэй хэдий ч өдгөөгийн Монгол хэлээр уншиж үл болно.Бичээсийн нэгнийх нь дээд талд Христос шашны загалмай тэмдгийн хэлбэртэй дүрс байгаа нь сонирхолтой бөгөөд дундад эртний Монголын Хэрэйд, Найман зэрэг аймгуудын дунд Христийн шашны урсгал нэвтэрч байсан мэдээ баримттай ч холбон үзэх талтай. Бичээсийн гурав дахь хэсэг нь Нанхиад хэлбэрийн бичээс юм.Долоон нуурын Улаан толгойн бичээс нь Монгол орны нутгаас олдож буй анхны сири бичгийн дурсгал болж байгаагаараа чухал ач холбогдолтой юм
Ховд хотын туурь
Ховд хотыг анх 1685 онд Зүүнгарын Галдан бошгот хаан өнөөгийн Ховд голын савд байгуулжээ. Хотын туурь эдүгээ Ховд хотоос 40 орчим км зайд Ховд сумын Баруун салаа багийн нутаг Ховд голын хөвөөний Улаан харгана хэмээх газар буй. Хотын тууриас 4 км зайд Ховд гол байрлаж байна. Ховд голын хөвөөнд буй эл хотын туурь, үлдэц, овон товон далан бүхий зүйлийг нутгийн ардууд “хэрэм” гэж нэрлэнэ
Сангийн хэрэм
Манж нар Зүүнгарын хаант улсыг эзэлж авсныхаа дараахан 1762 онд Манж чин улсын Ховдын хязгаар хэмээх засаг захиргааны нэгэн нэгжийг эмхлэн байгуулжээ. Тэр цагаас эхлэн Манж нар Ховдод Сангийн хот буюу хэрмийг барьж байгуулжээ. XIX зууны үеэс Ховд хот нь Сангийн хот, худалдааны дүүрэг буюу маймаачин, Түгээмэл амаржуулагч хийд хэмээх гурван хэсгээс бүрдэж байв.Хотын хэрмийн дөрвөн зүгт алсын бараа харах тус бүр нижгээд асар босгож хэрмийн гадна талыг тойруулан усан хаалт байгуулж, түүн дээгүүр хаалга тус бүрийг тосгуулан модон гүүр тавьсан байжээ. Эдүгээ Буянт голын эрэг дээр Сангийн хэрмийн туурь нь үлдэж хоцорсон байнаМаань чулууАлтай сумын нутагт буй Төвд бичигтэй, барилгын суурь, голдоо босоо чулуун хавтанг босгон зоосон байгууламжийг нутгийн ардууд Маань чулуу гэж нэрлэдэг. Дурсгал буй газар х.ө. 46°14.169//, з.у 092°36.556//-ын солбилцолд, д.т.д 1862 метрийн өндөрт оршино.
Ховд аймгийн бэлгэ тэмдэг нь аймгийн сүлд, далбаа, сүлд дуу юм. Аймгийн сүлд, далбаа, сүлд дуу нь Ховд аймгийн ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ.
Дэлгэрэнгүй
.png)
