Мөнххайрхан уул

Төв Азийн цөлийн нөлөөнд орших хязгаарлагдмал нөхцөлд бүрэлдэн тогтсон мөнх цэвдэг, мөсөн голууд бүхий өндөр уулын өвөрмөц газарзүйн тогтоцыг хамгаалах, байгалийн цэнгэг усны асар их нөөцийг хадгалах, мөнх цас, мөсөн голоор тэжээгддэг Алтайн нурууны ар өвөр хажуугаас эх авч урсдаг их бага олон голуудын эхийг хамгаалах, хөрсний чийгийн горимыг тогтвортой байлгах чухал ач холбогдолтойг анхаарч Мөнххайрхан 2006 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан байна. Мөнххайрхан уул, түүний орчмын газар нутаг нь Баян-Өлгий аймгийн Булган сум, Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын хил залгаа нутгийг дамнан 40-80 километрийн өргөнтэйгөөр баруун хойноос зүүн урагш 200 гаруй километр үргэлжлэн оршдог. Мөнххайрхан уулын ноён оргил нь 4362 метр өндөр бөгөөд мөнх цас мөсөн гол бүхий Монголын хоёр дахь өндөр оргил болно. Мөнх цас, мөсөн гол нь 200-гаад ам километр талбайг эзлэн оршино. Монгол Алтайн нурууны мөсөн голуудын дундаж зузаан нь 56 метр байдаг бол Мөнххайрхан уулын мөсний зузаан нь 130 гаруй метр хүрч тус орны гол мөрний нийлбэр урсацаас бараг 2 дахин, газар доорхи хөдөлгөөнт усны нөөцөөс 5 дахин их цэвэр усны нөөц хадгалагдаж байгааг судлаачид тогтоосон байна. Булган, Сэнхэр, Үенч, Бодонч зэрэг томоохон голууд Мөнххайрхан нуруунаас эх аван урсдаг. 

Монгол Улсын Улаан номонд орсон Тойрмын хонин гүрвэл ганцхан Мөнххайрхан уулын дэд мужид бий. Мөн ховорт тооцогддог ногоон бах, үхэрдэй, жунгаарын загас зөвхөн Булган голд бий.

Мөнххайрхан уулын орчимд Алтайн урианхайчууд оршин суудаг. Мөнхайрхан уулын орчимд түүх соёл угсаатны байгалийн аялал, эрдэм шинжилгээ судалгааны аялал, уулын спортын аялал, Усан спортын аялал, ердийн хөсгийн болон явган аялал, спорт ан агнуурын аялал зохион байгуулахад тохиромжтой.

Хар ус нуур

Хар-Ус нуур нь баруун Монголын Их нууруудын хотгор дахь цэнгэг уст нуур. Тус нуур нь Монголд мянгаас дээш хавтгай километр талбайтай дөрвөн нуурын нэг юм. Эргэн тойрондоо Монгол Алтайн нуруугаар хүрээлэгдэнэ. Хар-Ус нуур нь ионы бүрэлдэхүүнээр гидрокарбонатын ус бүхий нуурын ангилалд багтдаг.

Хар-Ус нуурын сав газрын гол мөрний усыг хүн ам, үйлдвэрийн усан хангамж, хөдөө аж ахуй, газар тариалан, хүнсний ногооны усалгаанд хэрэглэснээс үүдэн нуурын усны балансын орлогын хэсэг жилд дунджаар 0.12 км³-р багассанаар нуурын усны тэнцвэрийн түвшин 9 см-р доошилж байгаа гэсэн дүгнэлтийг дээрх судлаачид тооцож гаргажээ.

Тус нуурын ус цуглуулах талбайн дал орчим хувьд нь Ховд голын сав газарт хамаарна. Монгол Алтай нуруунаас эх авч урсах Ховд, Буянт гол жилд 2.2 км³ орчим ус нийлүүлэх бөгөөд илүүдэл усаа ууршуулахын хамт 40 км урт 50-75 км өргөн Чоно-Харайх голоор Хар-Ус нуурт цутгадаг юм.

Хар-Ус нуурын хотгор нь тектоник гарал үүсэлтэй ч ширгэж татарсанаас болж эрэг нь налуу талархаг болж эргийн зурваст зэгс шигүү ургаж намагжсан байна. Хар-Ус нуурт том жижиг 10 гаруй арал байгаагаас хамгийн том нь 274 км² талбайтай 30 орчим км урт, усны мандлаас 272 м өндөр Агваш хэмээх арал бөгөөд тэрээр Хар-Ус нуурыг хойт урд гэсэн тэнцүү биш хоёр хэсэгт хуваана. Энэ хоёр хэсгийг 1.2-2.0 метр гүн, 50-100 метр өргөн, 20 гаруй километр урт Лүн, Юм нэртэй хоёр хоолой холбоно.

Хойт далай нуур 400 км² талбайтай боловч нилдээ зэгсээр хучигдаж нуур гэхээргүй, хамгийн их гүн нь 1.8 метрээс хэтрэхгүй болсон. Бусад арлууд нь тэгш нам гадарга бөгөөд бүхэлдээ намагшиж зэгс зэргийн цоргот ургамал шигүү ургадаг.

Хар-Ус нуур нь говь хээрийн бүсэд орших ч газар зүйн тодорхой нөхцлийн улмаас цэнгэг устай байдаг. 

Ямаан усны хадны зураг

Ямаан усны хавцал нь жижиг горхи урсдаг, зундаа өвс дөрөө шүргэм өндөр ургадаг, хөрзөн чулуун хадтай нарийн хавцал юм. Эл хавцлын дунд хэсэгт орших Ханан хад олон тооны хадны зурагтай.

Эндэхийн хаданд гол төлөв янгир, буга, зээр, бөхөн, адуу, тэмээ, чоно зэрэг амьтдыг янз бүрийн байдлаар, тухайлбал, хүзүүгээ эргүүлэн хойш харж зогсоо, бүх биеэ сунган харайж байгаа, тайван зогсож байгаагаар, мөн зарим бугыг амьтны загварт урлагийн аргаар дүрсэлснээс гадна нум сумаар зэвсэглэсэн анчдыг хөл дээрээ бага зэрэг суусан байдалтай дүрслэн харуулжээ. Мөн нум сум харваж байгаа хүний араас сүхээр толгой руу нь цохиж байгаа дүрслэл ихээхэн сонирхолтой.

Ямаан усны хавцлын өндөр ханан хадны баруун дээд буланд дөрвөн моринд хөллөсөн хоёр дугуйтай сүйх тэргийг хажуугаас нь харсан байдлаар дүрсэлжээ. Ямаан ус, Дэл уулын тэрэгний зургуудыг Хүннүгийн үед холбогдохыг баталсан олдвор хэрэглэгдэхүүн болсон юм.

Ямаан усны хадны зураг дахь нэгэн нийлмэл тамга хүннүгийн үеийн морин тэрэгний дэргэд зурагдсан байгаа нь уг зургийг зурсан хүний овгийн тамга байж болохыг харуулж байна. Хүннү булшнаас илэрч олдсон богийн шагайн дээр хурц үзүүртэй зүйлээр зурж тэмдэглэсэн нийлмэл тамга Ямаан ус, Цагаан голын хадны зураг дахь зарим тамгадын нийлмэл дүрслэлтэй ихэд төстэй байна. Энэ нь ийм нийлмэл тамгыг хүннүгийн үед холбогдохыг илтгэнэ.

Гурван цэнхэрийн агуй

Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт Хойд цэнхэрийн голын хөвөөнд гайхамшигтай түүхийн дурсгал эдүгээ оршсоор байна.Эндхийн Гурван цэнхэрийн агуй одоогоос 3000-4000 жилийн тэртээх эртний хүмүүс амьдарч байсан ул мөр бүхий ан амьтдын дүрслэлтэй хоёр амсартай агуй юм. Агуйд заан, тэмээн хяруул, ороонго гөрөөсийг зурснаас харахад эрт үед чийглэг халуун уур амьсгалтай байсныг гэрчилдэг. Агуй уулын хормойгоос 100 гаруй метрийн өндөрт байрладаг бөгөөд түүний дотор талын өндөр нь 15 метр, багтаамжийн хувьд асар том юм. Гурван цэнхэрийн агуйн дурсгалыг дэлхийн томоохон эрдэмтэд тодорхойлж бичихдээ "Хүн төрөлхтний эртний урлагийн хүчирхэг голомт байсан ба асар өндөр хөгжсөн, уран сайхны их авьяастай, эртний чулуун зэвсгийн зураачид амьдарч байсны гэрч юм" гэжээ. Тиймээс 2010 онд Гурван цэнхэрийн агуйг Монголын есөн гайхамшгийн нэгээр шалгаруулсан юм.

“Ишгэн толгой” хадны зураг

Монгол алтайн нурууны ар биеэс эх авсан Урд, Цэнхэр, Дунд, Хойд Цэнхэрийн гурван гол Ховд аймгийн Манхан сумын төвийн орчимд нийлж урсах ба түүний хойд талынхныг Ишгэн толгой гэнэ. Энэ орчмоос эрдэмтэд хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хайрган хучдас зэвсэг бүхий чулуун эдлэлийг олноор олж судалсаар байна.

Ховд аймгийн Манхан сумын төвөөс хойш 6 км орчимд жижиг хадан толгой оршино. Үүнийг нутгийнхан "Ишгэн толгой” хэмээдэг. Ишгэн толгойн хадны зургийг 1979 онд илрүүлжээ. Профессор Д.Цэвээндоржийн тодорхойлсноор Ишгэн толгойн хадны нийт 150 дүрс сийлснээс: хүн 1, адуу 18, үхэр 13, буга, хандгай, гөрөөс 19, тэмээ 1, янгир 17, аргаль 11, могой 5, бар 3, тэмдэг дүрс 9 чухам ямар амьтан болох нь тодорхой танигдахгүй амьтны дүрс 53 байна.

Байгаль нуурын чанадад Мальтамин палеолитын дурсгалаас олдсон арслан зааны соёогоор хийсэн ялтсан дээр гурван могойн хамт нэг дор мөн тусад нь сийлсэн могойн дүрс ч байдаг. Түүхийн дурсгалт газар Ишгэн толгойн ууланд Жи мобайлийн, телевизийн антенн сууриулж, өв соёлыг хамгаалах хууль дүрэм зөрчсөн гэдэг хэл ам гарч байгаа ч одоог хүртэл асуудлыг шийдвэрлээгүй байна.

Баянзүрхийн буган хөшөө

Ховд аймгийн Мөст сумын нутагт Бодончийн хавцал уруудах замд Монголын баруун хэсгийн хамгийн томд тооцогдох чулуун дурсгал оршдог нь Баянзүрхийн буган хөшөө юм. 

Энэхүү газар 30 орчим том, жижиг буган хөшөө, хиргисүүр, булш байдаг. Бугын дүрслэл харьцангуй гоёмсог бөгөөд түүний зэрэгцээ таван өнцөгт дүрс, чичлүүр хутга, бусад зэр зэвсгийг дүрсэлсэн байдаг. Мөн буган чулуун дээр эдгээр дүрслэлээс гадна эртний хүмүүсийн аж амьдралын сэдэвтэй зураг, бугын загварчилсан зураглал, ирвэс чоно гэх мэт бүхий л амьтныг дүрсэлсэн аж. 

Түүнчлэн түүхчид тайлж уншиж чадаагүй тэмдэгт дүрсүүд ч олноор оршдог.

Эдгээрийн дотроос хамгийн сонирхолтой дүрслэл нь таван өнцөгтийн дүрс болно. Мөн буган чулуун дээр эдгээр дүрслэлээс гадна эртний хүмүүсийн аж амьдралын сэдэвтэй зураг, бугын загварчилсан зураглал, ирвэс чоно гэх мэтээр бараг бүх амьтдыг давхар дүрсэлсэн байдаг.

Харуул овоо

Ховд аймгийн Үенч сумын нутагт 10 гаруй метр өндөр хар саарал өнгийн чулуун хавтангаар үелэн барьсан нэгэн байгууламж байх агаад үүнийг нутгийхан нь Харуул овоо хэмээн нэрлэх ажээ. Овоог модон шургаагаар бэхэлгээ зангидаж хийсэн болох нь овооны үзүүр хэсгээс цухуйсан моднуудаас ажиглагддаг байна. 

Судлаачид энэхүү байгууламжийг 17-18 дугаар зууны үед хамааруулан үзэх ба нутгийн хил хязгаарын тэмдэг болгон байгуулсан хэмээн үзэх нь ч бий.

17-18-р зууны үеийн дурсгал бөгөөд энэхүү дурсгалын талаар олон төрлийн домог хууч яриа байдаг

Энэ овооны тухай нутаг усныхны нь ярьдаг домог яриаг сийрүүлбэл: Урьд цагт Жаргалан хэмээх эл нутаг нь Их хааны харуулын албыг гүйцэтгэдэг байсан захчин ястны өлгий нутаг юм. Тэр үед урд, хойд Жаргалантын уулаар харийн хошууны хил хязгаар залгаж байсан тул харуул манаатай байжээ. Тэр цагт уугуул нутгийн айлын ганц хүү нутаг усаа сайтар хамгаалсаар насан өөд болжээ. Түүнийг нутаглуулахад хошуу ноён зарлиг гаргаж түүний унадаг морь, анч нохой, бүх зэр зэвсгийн хамт овооны дотор хийж чулуугаар хашиж бунхалсан гэдэг. Овоог босгоход Ар Жаргалантын голоос Харуул овоо хүртэл хүмүүс нэг эгнээ болон зогсч зуурсан шавар, чулуу, модыг гар дамжуулан уулын оройд гаргаж барьсан гэсэн аман яриа байдаг. Энэ цагаас эхлэн энэ овоог Харуул гэх болжээ. 

Мөнх цаст Цамбагарав уул

Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутагт орших Цамбагарав уулын 113749 га талбайг УИХ-ын 2000 оны 29 дүгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан юм. Эл газрыг хамгаалалтад авснаар мөс судлалын ач холбогдолтой ба мөн ирвэсний хэвийн өсөлтийг хангах зорилготой. Цамбагарав нь мөнх цаст уул бөгөөд газрын доорх цэвэр усны асар их нөөцтэй. Цамбагаравын нурууг тойрон 200 шахам булаг шандтайгаас гадна эмчилгээний чанартай сайн рашаанууд бий. Ховор амьтан, ургамал ихтэйн дээр түүх соёлын дурсгалт зүйлс багагүй байдаг. Энэ бүгд нь аялал жуулчлал хөгжүүлэх өргөн боломжийг бүрдүүлдэг учраас байгалийн цогцолборт газрын ангиллаар улсын тусгай хамгаалалтад авчээ.

Цамбагарав уул нь Монгол Алтайн нурууны нэг салшгүй хэсэг бөгөөд ноён оргил Цаст уул нь далайн түвшнээс дээш 4298.4 м өргөгдсөн мөнх цаст уул юм. Цамбагаравын нуруу нь Их Нууруудын хотгорын баруун хойд захад эргэн тойрон хотгор газар, голуудаар хүрээлэгдсэн Монгол Алтайн нурууны зэрэгцээ нуруудад багтдаг. Хур цас, мөс нь уулсын дээд хэсэгт ялгардаг ландшафтын онцгой хэв шинж бөгөөд судлаачдын тооцоолсноор тус орны нутаг дэвсгэрт 187 тооны хур цас, мөс байгаагаас 98 хувь буюу 185 нь Монгол Алтай болон салбар нуруунд төвлөрчээ. Эдгээрээс хамгийн их нь Таван богд, Цаст уул, Мөнххайрханд төвлөрсөн бөгөөд Цамбагаравын нурууны мөнх цастай оргилууд нь 130 кв.км талбайг эзэлдэг. Хур цас, мөсөн голын тогтворжилтонд уур амьсгал онцгой нөлөө үзүүлэх бөгөөд тэндээ мөнхийн хүйтэн ноёрхож аль ч улиралд агаарын температур тэг хэмээс доош байдаг.

Гадаргын усаар элбэг боловч газар доорх усны ач холбогдол нилээд их юм. Цамбагаравын нуруунаас эх авсан голууд нийлээд Ховд голд цутгадаг. Мөсдлийн гаралтай цэвэр цэнгэг нуурууд болон олон тооны булаг шанд, рашаануудтай.

Энд Монголын улаан номонд орсон устаж болзошгүй болон хөнөөгдөж байгаа алтан гагнуур, дөрвөлсөн мүгэз, зэрлэг сонгино, вансэмбэрүү, балчингарав зэрэг ургамлаас гадна таван салаа, лантанз, агь, хөмүүл, мангир зэрэг эмийн ургамал ургадаг.

Амьтдаас ховордсон аргаль, янгир, ирвэс болон тарвага. зурам, чоно, үнэг, суусар, цагаан үен, хярс зэрэг амьтад нилээд өргөн тархдаг. Шувуудаас хойлог, ятуу, харцага, тас, бүргэд ихтэй.

Цамбагаравын нуруунд түүх, соёлын дурсгалт зүйл багагүй бий. Эрдэнэбүрэн сумын нутаг нь ойрадын хаан Галдан Бошигтын уугуул нутаг билээ. Мөн Ямаатын эх орчмоор хадны сүг зураг, хиргисүүр нилээд бий. 

Цамбагаравын нурууг тусгай хамгаалалтад авснаар Монгол Алтайн мужийн мөнх цас, мөсний ландшафтыг хамгаалах, аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломж бүрдсэн байдаг.

Цамбагарав ууланд авиралт хийх болон явган аяллын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд тохиромжтой. Цамбагарав уулын бүс нутгийн 111462 га газрыг 2000 онд улсын тусгай хамгаалалтанд авчээ.

Төрийн тахилгат Алтан хөхий уул

Алтан Хөхий уул нь Ховд аймгийн Мянгад сум, Увс аймгийн Өмнөговь, Өлгий сумын нутгийг дамнан 60 мянга орчим га нутгийг хамарсан үзэсгэлэнт байгалтай, баруун аймгуудын олон ястнуудын шүтээн болсон уул юм. Энэ уулыг 1760 оны үеэс ихэс дээдсийн зарлигаар тайн тахиж ирсэн уламжлалтай болохыг түүх сударт бичиж үлдээжээ.

Эх болсон байгал дэлхийгээ хайрлан хамгаалж, уул усаа шүтэн дээдэлдэг өвгөдийн заншлыг уламжлан, баруун монголчуудын шүтээн болсон Алтан Хөхий уулыг төрийн тахилгатай болгох Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарснаас хойш энэ уулыг 2 дахь удаагаа тахьсан юм.

Анх Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоныхоо дараа анхны хөдөө орон нутагт хийх ажлаа Ховд аймгаас эхэлж байсан бөгөөд, төрийн тахилгат Алтан Хөхий уулын тэнгэрийг тайх ёслолыг 2005 оны 7 дугаар сарын 7-нд хийж байлаа. Харин Ц.Элбэгдорж Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болсныхоо дараа буюу 2009 оны 07 сарын 07-ны өдөр төрийн тахилгат гурван хайрханы тэнгэрийг тайх ёслолыг үйлдэхээр төлөвлөснөөс эхнийх нь Алтан Хөхий уулын тэнгэрийг тайх ёслол байсан юм.